Nee is nee

Belangeloos iets aardigs voor iemand doen: word je gelukkig van. Maar je kunt ook pleasen uit angst voor afwijzing of kritiek – en dat is een shortcut naar een ongelukkig leven. Niets is ons vreemd; zeventig procent van ons pleast regelmatig – en daar moeten we dus subiet mee stoppen. Hoe gaan we aanpakken?
Door Yvanka van der Zwaan

“Ik heb last van fawn.” Dochter zegt het alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Ze is vanochtend naar de schoolpsycholoog geweest omdat ze de laatste tijd wat last heeft van stress.

“En dat is …?” vraag ik.

Dochter haalt haar schouders op. “Geen idee maar papa zegt dat het sowieso van jouw kant van de familie komt.”

Ik pak mijn telefoon erbij en google fawn. Blijkbaar heb je naast de bekende fight, flight en freeze reactie op gevaar, nu ook nog een vierde optie die ze fawn noemen. Dit is een reactie waarbij je, om escalatie te voorkomen, probeert de ander gunstig te stemmen door behulpzaam en coöperatief te zijn. Direct schieten me tientallen situaties te binnen waarin ik kruiperig deed terwijl ik had moeten weglopen of boos worden. Zoals al die keren dat mijn ex woedeaanvallen kreeg tijdens het klussen of verhuizen. Ik werd dan steeds stiller en meer gespannen en vroeg voortdurend of hij nog iets nodig had, begon willekeurig spullen aan te geven zonder dat hij erom vroeg, en zei niets als de kast eigenlijk te zwaar voor me was. Ik gedroeg me als een soort onderdanige slaaf, alleen om verdere escalatie te voorkomen. Of die keer bij de kapper toen ik voorzichtig zei dat ‘mijn laagjes aan de voorkant wel wat kort geknipt waren’, waarna ze zo heftig reageerde dat ik mezelf verstrikte in excuses en complimenten: “Nee hoor, het zit fantastisch, echt waar!”

Fawning is dus eigenlijk een soort pleasen maar dan als een reactie op stress of dreiging. In plaats van aardig zijn om leuk gevonden te worden, doe je bij fawning je best om iemand tevreden te houden om conflicten of negatieve reacties te vermijden. Pleasen gaat verder. Het is een diepgewortelde behoefte om anderen tevreden te stellen, vaak uit angst voor afwijzing of kritiek. Waar ‘normale’ behulpzaamheid voortkomt uit een oprechte wens om te helpen, draait pleasen om jezelf wegcijferen om anderen maar niet teleur te stellen. Een vriendin van mij bestelde tijdens een etentje met haar werk een medium doorbakken biefstuk, maar kreeg een hele kip geserveerd. In plaats van het terug te sturen, zei ze tegen de ober: ‘Ik had eigenlijk biefstuk maar kip is ook prima hoor!’ Terwijl ze voor de vorm wat prikte en hakte in het gortdroge ding op haar bord, glimlachte ze vriendelijke naar de ober en vertelde hem dat het heerlijk was. Ondertussen probeerde ze de onaangeroerde delen van de kip ook nog onder de sla op haar bord te verstoppen zodat hij niet later zou zien dat ze niet alles opgegeten had en dan ‘misschien teleurgesteld zou zijn’…

Waar komt dit rare gedrag vandaan? Waarom veranderen wij, leuke slimme vrouwen soms in veredelde deurmatten? Volgens de schoolpsycholoog van dochter, zetten mensen pleasegedrag in om negativiteit te voorkomen, bijvoorbeeld ruzies, afwijzing of confrontatie. Daarnaast ontstaat pleasegedrag vaak uit de behoefte om iets gedaan te krijgen; je wilt aandacht, waardering of bevestiging krijgen van een ander. Dat kan een bewuste keuze zijn, maar ook een neiging die je onbewust als kind hebt ontwikkeld. Cultuur en opvoeding spelen een grote rol in het ontstaan van pleasegedrag. Traditionele rolpatronen en verwachtingen leren vrouwen al van jongs af aan dat ze anderen moeten behagen, harmonie moeten bewaren en vooral niet te lastig mogen zijn. Vrouwen worden vaak gecomplimenteerd als ze ‘lief’ en ‘meegaand’ zijn. Een vriendin vertelde me dat haar moeder altijd zei: “Een dame is altijd present, zelfs als ze last heeft van ongemakken.” Dit zorgde ervoor dat ze ooit tijdens een presentatie over haar laptop kotste omdat ze vond dat ook een zware migraineaanval geen reden kon zijn om een meeting te skippen.

Het wegcijferen van eigen behoeften begint vaak al op jonge leeftijd, vooral bij kinderen die te veel verantwoordelijkheid krijgen binnen het gezin. Als ze emotioneel of fysiek voor hun ouders moeten zorgen, leren ze al vroeg hun eigen grenzen te negeren. Dit gedrag kan later doorwerken in volwassen relaties, waarin het moeilijk wordt om grenzen te stellen. Een collega vertelde ooit: “Ik ben zo gewend om voor iedereen te zorgen, dat ik zelfs een keer op vakantie spontaan aanbood om op de kinderen van vreemden op het strand te passen.”

Met name vrouwen hebben last van dit ‘fenomeen’. Uit een onderzoek van de American Psychological Association (APA) blijkt dat bijna 70% van de vrouwen regelmatig pleasegedrag vertoont, zowel op het werk als privé. Bovendien voelt 65% van de vrouwen zich ongemakkelijk bij het stellen van grenzen, vooral in sociale en professionele situaties. Dit komt niet alleen doordat ze van jongs af aan leren zich sociaal aan te passen, maar ook omdat ze vaak onbewust denken dat hun waarde afhangt van goedkeuring van anderen. Naast deze culturele en opvoedkundige invloeden spelen ook psychologische factoren een rol, zoals een laag zelfbeeld en de behoefte aan acceptatie.

Bij sommige vrouwen neemt het pleasen na hun vijftigste af, doordat ze meer zelfvertrouwen ontwikkelen en minder afhankelijk worden van externe goedkeuring. Ze leren beter grenzen te stellen en focussen zich meer op hun eigen geluk. Helaas is er ook een grote groep bij wie het gedrag juist toeneemt, vooral bij vrouwen die bang zijn voor sociale uitsluiting of eenzaamheid. Deze vrouwen gebruiken het pleasen om zich verbonden en relevant te voelen. Bijvoorbeeld moeders die zich, ook nadat de kinderen het huis al hebben verlaten, nog steeds als een soort Dobby de huisslaaf laten behandelen. Ze besteden hun halve maandsalaris aan dubieuze tikkies, kopen de complete paklijst voor de ontgroening, rijden de stad door voor die ene specifieke trui van Insta ‘die ze zo graag wilde’ en hangen ondertussen gordijnen op in studentenkamers terwijl de student zelf ergens lekker aan de bar hangt.

Niks sorry
Pleasen lijkt misschien onschuldig – je houdt iedereen tevreden, wat kan er misgaan? Nou, genoeg. Constant pleasen heeft namelijk niet alleen een flinke mentale impact, het kan ook fysiek uitputtend zijn. Studies wijzen uit dat dit gedrag kan leiden tot stress, burn-out, en lichamelijke klachten zoals hoofdpijn of slapeloosheid. Het is alsof je lichaam op een gegeven moment gewoon zegt: IK BEN HIER HELEMAAL KLAAR MEE! Pleasers raken vaak uitgeput: terwijl ze iedereen om hen heen gelukkig proberen te maken, eindigen ze zelf met een gevoel van leegte. In relaties doen pleasers het niet veel beter. Ze hebben de neiging hun eigen behoeften compleet te negeren, waardoor ze hun identiteit verliezen. Stel je voor dat je zo vaak ja zegt tegen anderen, dat je vergeet waar je zelf eigenlijk zin in hebt. Dit gedrag kan leiden tot iets dat ze in de psychologie ’codependentie’ noemen: je haalt je eigenwaarde uit hoe blij de ander is.

Pleasen brengt je dus niets dan stress, uitputting, en uiteindelijk frustratie. Maar hoe stop je ermee? De eerste stap is bewustwording. In plaats van meteen ja tegen alles te zeggen, zeg je: “Ik denk er even over na, ik kom bij je terug.” Dit geeft je tijd om na te denken of je echt wilt helpen of niet. Zo voorkom je dat je overhaast in een situatie stapt waar je eigenlijk totaal geen zin in hebt. De volgende stap is het vergroten van je zelfvertrouwen. Vaak zeggen pleasers ja omdat ze onzeker zijn of bang zijn iemand teleur te stellen. Door actief aan je zelfvertrouwen te werken, word je minder afhankelijk van de goedkeuring van anderen. Neem ook de tijd om je doelen en waarden helder te krijgen; dit maakt het makkelijker om nee te zeggen tegen dingen die niet bij jou passen. Ga bijvoorbeeld niet naar die verjaardag als je daardoor je tennisles mist, terwijl je had besloten fitter te worden. En zeg nee tegen dat stuk zelfgebakken taart, als je je had voorgenomen af te vallen, hoe sip je vriendin ook kijkt. Belangrijk is daarbij dat je op de juiste manier nee zegt. Dus niet “Ik kan niet”, want dan loop je het risico dat je dezelfde vraag de volgende keer weer krijgt. Je zegt: “Ik wil niet.” Het is duidelijker en sterker, het voorkomt bovendien dat mensen proberen je over te halen. En ten slotte: stop met je verontschuldigen. Als pleaser zeg je waarschijnlijk veel te vaak sorry, zelfs voor dingen waar je niets mee te maken hebt. Wees zelfverzekerd in je keuzes en neem de verantwoordelijkheid alleen voor wat echt bij jou ligt.

Ik vraag mijn dochter wat de psycholoog als oplossing heeft aangedragen.

“Mindfulness,” zegt ze kort.

“En verder?” vraag ik nieuwsgierig.

Ze zucht en staart naar het scherm van haar telefoon. “Ik moet vaker aangeven wat mijn behoeftes zijn.”

“Goed zo!” zeg ik blij. Goed dat er een generatie met zelfbewuste meiden opstaat.

Ze pauzeert even en kijkt me dan recht aan. “En op dit moment is mijn behoefte om gewoon rustig op TikTok te scrollen zonder jouw random vragen. Gaat dat lukken denk je?”